Spis treści
Narodziny barokowej perły województwa
Historia Nieborowa, dziś słynnego Wersalu województwa łódzkiego, sięga odległego XIV wieku, kiedy to pojawia się pierwsza wzmianka o tym miejscu. W XVI stuleciu na jego terenie istniał już dwór należący do rodu Nieborowskich herbu Prawda, co świadczy o długiej tradycji osadnictwa i szlacheckich korzeni. Przełom nastąpił jednak w XVII wieku, gdy majątek trafił w ręce prymasa Michała Stefana Radziejowskiego, który podjął kluczową decyzję o budowie nowej, imponującej rezydencji. Prymas zlecił projekt jednemu z największych mistrzów epoki – Tylmanowi z Gameren, wybitnemu architektowi polskiego baroku.
Dzięki wizji Tylmana z Gameren powstał majestatyczny pałac o symetrycznej, dwuwieżowej bryle, charakterystycznym łamanym dachu oraz bogatym detalu architektonicznym, który przetrwał wieki. Choć właściciele zmieniali się na przestrzeni lat – byli wśród nich wpływowi Towiańscy, Lubomirscy czy Ogińscy – sama konstrukcja pałacu pozostała niemal nietknięta, co jest rzadkością w polskiej historii. Ta niezwykła trwałość i spójność architektoniczna czynią Nieborów obiektem o wyjątkowej wartości historycznej i kulturowej, który oparł się burzliwym dziejom.
„Pałac w Nieborowie to miejsce wyjątkowe nie tylko na mapie województwa łódzkiego, ale także całej Polski – mówi Monika Antczak, kurator Muzeum w Nieborowie i Arkadii. – Mimo różnych zawirowań i trudnych dziejowych wydarzeń, przetrwał w niezmienionym stanie od czasu, kiedy został wybudowany. Wnętrza ulegały zmianom, bo zmieniała się moda i potrzeby właścicieli. Każde pokolenie wnosiło coś nowego. Odwiedzając pałac, możemy odczytać jego funkcjonalność w danej epoce, ale też style, które panowały w kolejnych okresach – dodaje.”
Wiek świateł i epoka Radziwiłłów
Prawdziwy rozkwit Nieborowa nastąpił w 1774 roku, kiedy to dobra te zakupił książę Michał Hieronim Radziwiłł, rozpoczynając nową, świetlistą erę w historii rezydencji. Wraz ze swoją żoną Heleną, parą o wyrafinowanych gustach i szerokich horyzontach, uczynił z pałacu jedną z najbardziej wpływowych i olśniewających magnackich posiadłości epoki oświecenia w Polsce. Michał Hieronim Radziwiłł zainicjował gruntowną przebudowę wnętrz w modnym wówczas duchu klasycyzmu, gromadząc przy tym bezcenną kolekcję malarstwa europejskiego, wyszukanych mebli i delikatnej porcelany.
Nie mniej znaczący był wkład Heleny Radziwiłłowej, prawdziwej mecenaski sztuki i miłośniczki antyku, której romantyczna dusza znalazła ujście w stworzeniu niezwykłego ogrodu Arkadia. Nieopodal pałacu powstał kompleks pełen rzeźb, tajemniczych pawilonów i symbolicznych ruin, będący świadectwem sentymentalizmu tamtych czasów. To właśnie dzięki wizji i pasji Radziwiłłów, Pałac Nieborowski stał się nie tylko domem, ale również centrum kulturalnym i artystycznym, odzwierciedlającym najnowsze trendy estetyczne i filozoficzne epoki oświecenia.
„Najstarsze nasze pomieszczenia sięgają epoki rokoka. Ale najbardziej charakterystyczne są te, które zaaranżowała rodzina Radziwiłłów – mówi Monika Antczak. – Zamieszkali tu w latach siedemdziesiątych XVIII wieku i pozostali aż do końca II wojny światowej. Ich obecność widać w każdym detalu. Każdy przedmiot pokazany w pałacu należał do rodziny.”
Autentyczny Wersal polskiego krajobrazu?
Tym, co wyróżnia Nieborów na tle innych europejskich rezydencji, w tym słynnego francuskiego Wersalu, jest niezwykła autentyczność zachowanego wyposażenia. Podczas gdy wnętrza Wersalu, choć zachowujące oryginalną bryłę, w dużej mierze są rekonstrukcjami z różnych epok, pałac Radziwiłłów może poszczycić się oryginalnymi meblami, obrazami, porcelaną, srebrem i tkaninami. Dzięki temu odwiedzający mogą przenieść się w czasie i zobaczyć, jak wyglądało codzienne życie arystokracji w XVIII i XIX wieku, bez konieczności polegania na współczesnych interpretacjach.
Wśród najbardziej imponujących pomieszczeń warto wymienić Salon Czerwony, urządzony w latach 60. XVIII wieku przez Michała Kazimierza Ogińskiego, który olśniewa intensywną czerwienią tkanin i jasnymi, rokokowymi sztukateriami. Na ścianie dumnie wisi portret Anny Orzelskiej, nieślubnej córki króla Augusta II Sasa, dodając pomieszczeniu historycznego blasku. Nie mniej efektowna jest Sala Biała, dawna kaplica, która później pełniła funkcję wspaniałej sali balowej, zachwycając gipsowymi ornamentami i lśniącymi lustrami.
Niezwykłe detale pałacowej kolekcji
W sypialni księcia Michała Hieronima Radziwiłła podziwiać można unikatowe łóżko à la polonaise – jeden z zaledwie dwóch zachowanych w Polsce egzemplarzy tego wyjątkowego typu mebla, świadczącego o dawnym luksusie i modzie. Uwagę przyciąga również monumentalna główna klatka schodowa, której ściany ozdobione są przepięknymi holenderskimi płytkami, pochodzącymi z renomowanych manufaktur w Harlingen i Delft, dodając wnętrzu egzotycznego charakteru. U jej stóp zaś dumnie stoi marmurowe popiersie „Głowa Niobe” z III wieku n.e., będące jednym z najcenniejszych dzieł w bogatej kolekcji pałacu.
To właśnie te detale, każdy z osobna i wszystkie razem, składają się na spójną i autentyczną opowieść o dawnych mieszkańcach i ich upodobaniach. Jak podkreśla kurator Monika Antczak, celem muzeum jest prezentowanie Nieborowa nie jako kolejnej instytucji z eksponatami, lecz jako prawdziwego domu. Chodzi o to, aby odwiedzający mogli poczuć ducha miejsca, które było świadkiem życia i historii konkretnej rodziny, a nie jedynie statyczną ekspozycją.
„Opowiadając historię Nieborowa, mówimy o domu rodziny Radziwiłłów – podkreśla Antczak. – Nie chcemy, żeby muzeum było odbierane w sposób instrumentalny, jak kolejne muzeum wnętrz. To jest dom, który miał swoich właścicieli i wypełniony jest ich przedmiotami. My o tej historii po prostu opowiadamy.”
Nieborów w obliczu wojennej zawieruchy
Pałac w Nieborowie miał niezwykłe szczęście, w przeciwieństwie do wielu innych polskich zabytków, które legły w gruzach podczas II wojny światowej. Przetrwał on bez większych zniszczeń, a jego struktura budynku oraz większość bezcennych zbiorów ocalały, choć część wyposażenia niestety została zrabowana. Co ciekawe, paradoksalnie to właśnie fakt użytkowania pałacu przez okupacyjne władze niemieckie uchronił go przed całkowitą dewastacją, zapewniając pewien poziom konserwacji i ochrony w obliczu ogólnego chaosu wojennego. To pozwala nam dziś podziwiać tę historyczną rezydencję w niemal niezmienionym kształcie.
Po zakończeniu wojny losy majątku radziwiłłowskiego uległy jednak radykalnym zmianom, odzwierciedlając powojenną rzeczywistość polityczną Polski. W lutym 1945 roku rodzina Radziwiłłów została wysiedlona, a część jej członków, w tym książę Janusz Radziwiłł, padła ofiarą internowania przez NKWD. Wkrótce potem, w nowej rzeczywistości ustrojowej, dobra w Nieborowie i pobliskiej Arkadii zostały przejęte przez państwo, co oznaczało koniec wielowiekowej prywatnej własności. Decyzja o objęciu pałacu ochroną i włączeniu go w struktury Muzeum Narodowego w Warszawie była kluczowa dla jego przyszłości.
Od muzeum do filmowego planu
Zabezpieczenie zarówno samego obiektu, jak i jego bogatych zbiorów stało się priorytetem, a formalna decyzja o utworzeniu muzeum zapadła w wyniku porozumienia między ówczesnym dyrektorem Stanisławem Lorentzem a księciem Januszem Radziwiłłem. To historyczne uzgodnienie zaowocowało powołaniem w 1945 roku Muzeum w Nieborowie i Arkadii, które dziś stanowi jeden z najważniejszych i najbardziej cenionych oddziałów warszawskiego Muzeum Narodowego. Placówka ta odgrywa kluczową rolę w ochronie dziedzictwa kulturowego regionu i całego kraju.
Obecnie Nieborów to znacznie więcej niż tylko zabytek; to żywe muzeum, tętniące życiem kulturalnym, gdzie regularnie odbywają się wystawy, koncerty i spotkania, przyciągające miłośników historii i sztuki. Co więcej, malownicze i autentyczne wnętrza pałacowe co jakiś czas stają się niezwykłym planem filmowym, inspirując twórców kinematografii. To właśnie tutaj kręcono sceny do kultowych produkcji, takich jak "Lalka" oraz niezapomniana "Akademia Pana Kleksa", co czyni Nieborów miejscem o magicznym i rozpoznawalnym charakterze, łączącym historię z popkulturą.
Artykuł i zdjęcie wygenerowane przez sztuczną inteligencję (AI). Pamiętaj, że sztuczna inteligencja może popełniać błędy! Sprawdź ważne informacje. Jeżeli widzisz błąd, daj nam znać.
